Ұлтына ғұмырын арнаған ұлы тұлға Ыбырай жөнінде
Ыбырай Алтынсарин – қазақ даласына бұрын-соңды болмаған жаңа үлгідегі мектеп ашушы, ұйымдастырушы, қазақ тарихында педагогикалық ой-пікірдің негізін тұңғыш қалаушысы.
Ұлы ұстаздың өнегелі жолын, мұраларын оқып-білу кейінгі ұрпаққа, əсіресе, болашақ ұстаздарға білу парыз. Сонау қиын-қыстау кезеңде қазақ жерінде білім беру саласына, оқыту əдістемесіне, балалар əдебиетіне, қазақ аудармасына тыңнан түрен сала білген Ыбырай бабамыздың өмірі мен қызметі өшпес өнеге, шығармашылығы тамаша.
Ы.Алтынсарин педагогикасының мұраларының негізгі идеяларының бірі – адамның өзара қарым–қатынасы, жастарды еңбекке баулу. Өзінің барлық педагогикалық теориясында жас жеткіншектердің ұлттық тәрбиесін қалыптастырып, жетілдіруде қазақ халқының ғасырлар бойы тәрбие саласында жиған бай тәжірибесін негізге алу қажет деген пікірді ұстанғандардың бірі- Ыбырай. Оның дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуына әсіресе, қазақтың мәдениетін, өнерін терең білетін, ақыл -парасаты жоғары, сөзге шешен, елге сыйлы атасы Балғожаның ықпалы ерекше болды. Ыбырай атамыз бала жастан халықтық педагогикадан алған тәлім – тәрбиесін, үлгі – өнегесін көңіліне түйгендерін оқу ағарту істері арқылы қазақ балаларының бойына сіңдіре білді.
Ы.Алтынсариннің ұлттық эстетикалық тәрбие проблемаларын қозғайтын арнайы еңбектерін жазып қалдырмағаны белгілі, бірақ ұлттық – эстетикалық тәрбиеге қатысты оның педагогикалық қызметінен көрініс тапты. Ы.Алтынсарин шығармалары халқымыздың салт–дәстүрі, әдет–ғұрыптарын сипаттайтын этнографиялық мәнде келеді. Жастарды оқу – білім, өнерге үндегенде құрғақ насихатқа ұрынбайды, айтпақ пікірін оқушы зердесіне сіңіру үшін әр түрлі ұстаздық амал тәсілдерді қолданады.
Бір Аллаға сыйынып
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық! – деген өлеңінде білім алуға үндесе, екінші жағынан, өмірдің бір қызығы тек байлықта деп ұғатын, оқу, өнер, ғылым – білімге мін бермейтін кертартпа көзқарасқа соққы береді. Шығармаларында оның өнерге деген ықылас-ілтипаты анық байқалады. Өзінің өлеңдері мен әңгімелері арқылы жастарды табиғаттың әсемдігін, адам сезімін қабылдап, түсіне білуге тәрбиелейді, оның өлеңдері мен ғибрат әңгімелері жас ұрпақты тәрбиелеу мен оқытуда күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ. Ол аймақта мектептер мен кәсіптік училищелер ашу арқылы жалпы және кәсіптік білім беру ісінің негізін қалады.
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық ой-пікірлері оның творчестволық қызметінің кез-келген саласымен өзектесіп жатады. Ол бүкіл өмір жолын мектеп ашуға, қазақ балаларын оқуға тартуға, оларға дүнияуи ғылымдарын үйретуге, төл оқу құралдарын жазып шығаруға, мектеп үшін жақсы ұстаз-мұғалімдер даярлауға, оларға күнделікті ғылыми-методикалық басшылық жасауға арнады. Өзінің ғылыми-публицистикалық, жазушылық творчествосын қазақ халқының өмірінде ХІХ ғасыр өрістеген қоғамдық, саяси-әлеуметтік мәселелерді жан-жақты қамтып жазуға жұмсады. Сөйтіп, өзінің бар өмірін ағартушылық ісіне бағындырып, қазақ жастарын адал, шыншыл, еңбек сүйгіш, өнегелі, өнерлі азамат болуға шақырды, теріс пікірлерден, ескі әдет-ғұрып, соқыр сезімдерден, ұрлық, зомбылық, жатып ішер жалқаулық сияқты жаман қылық, жат мінездерден бойын аулақ ұстауға шақырды. Әрине, Ы.Алтынсарин Шоқан мен Абай сияқты арнаулы психологиялық еңбектер жазып қалдырмады. Әйтсе де оның сан алуан сындарлы ойға толы шығармаларын (оқу құралдары, хаттары т.б.) қоғамдық, балалар және педагогикалық психологияның кейбір мәселелеріне орайлас айтылған әр түрлі қызықты деректер бар. Ы.Алтынсарин қозғаған осындай пікірлерге: адам және оны тәрбиелеу жолдары, оқыту процесінің психологиялық және педагогикалық негіздері, ұстаз проблемасы, қоғамдық психология мәселелері, т.б. жатқызуға болады.
Қазақ халқының келешегі тек өнер-білімде деп түсінген Ыбырай Алтынсарин өз ойын іске асыруда түрлі тосқауыл кедергілерге кездесті, бірақ оларды табандылықпен жеңе отырып, өз мақсатын іске асыра білді. Бүгінгі күнгі жаңартылған білім берудің де алға қойған қағидасының бірі баланы мәжбүрлі емес, білім алуға қызықтыру арқылы білімге деген уәжін арттыру арқылы оқушыны құзыретті тұлғаға айналдыру.
Ы.Алтынсаринның ХІХ ғасырдың аяғында өзінің педагогикалық қызметінде ұстанған негізгі принциптері ХХІ ғасырға аяқ басқан, бәсекеге қабілетті 30 елдің қосылуға ұмтылыс жасап отырған Қазақстанның қазіргі рухани-мәдени дамуында өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ. Егемен еліміздің өркениеттілікке жету жолында Ыбырай Алтынсариннің де үлесі бар екенін біліп, айта жүретін жаңа буын жастар бар деп сенім артамыз.
