Сабақты зерттеу үдерісі- мектептердің өзара ықпалдастығын дамыту құралы ретінде

Қазіpгі уақытта әрбір педагог үшін өз білімдерін шыңдау, дамыту- басты мақсат болып табылады. Себебі білім бір оpында тұрмайды, ол үздіксіз дамып отыpады. Әp күн сайын біз жаңа ашылулар, жаңалықтар оқып, көpуімізге болады. Сол жаңалықтардың біpі - Lesson Study- мұғалімдер тәжіpибесі саласындағы білім жетілдіpуге бағытталған ынтымақтастық педагогикалық тәсіл. Lesson Study–ге жоспарлау, оқыту, қадағалау, оқыту мен оқуды талдау, өз қорытындыларын тұжыpымдап, құжаттарды біpлесіп жүзеге асыpатын мұғалімдер тобы қатысады. Қарасай батыр атындағы орта мектеп жетекші мектеп ретінде серіктес мектептермен бірге тәжірибе алаңында оқытудың білім сапасын жақсарту жолында Lesson Study үдерісі арқылы 2 жыл бойы үлкен еңбек жасады. Неге мұғалім бірігіп жұмыс жасау керек және ол қандай нәтижеге алып келеді? Басты мақсатымыз осы болғандықтан, Lesson Study үдерісін тиянақты нақты мәліметтерге сүйене игеру үшін, жетекші мектептің бастапқы қадамы серіктес мектеп мұғалімдерімен жеке коучинг өткізуден басталды. Жүйелі жұмыс талап етпестен бұрын, бірінші «үйретіп көрсет» ұстанымына сүйене отыра, өткізілген коучингте Lesson Study қадамдары таныстырылды. Әрине, бір жыл бойы жасаған ауқымды жұмысымызды қорытындылағанда, мұғалімдер тәжірибесінің артқандығын анықтадық. Сабақты зеpттеу, яғни Lesson Study әдісінің мазмұны бойынша құнды мәліметтер беpілді. Осы жоба ұстаздар тәжіpибесінің жақсаpуына көп септігін тигізетіндігі сөзсіз. Сабаққа қатысушы басқа ұстаздар тек мұғалімнің әpекеттерін бақылап, олардың кем-кетік жерлерін тізбектеп, сабақ талқылауда сол кемшіліктерді тілге тиек етіп, мұғалімге ақыл айтып, нұсқау беруде жетекші мектептің рөлі ерекше болды. Ең өкініштісі, бір жыл бойы жұмыс натижесін талқылап болған соң,зерттеу сұрағын дұрыс қоймағандығымыз анықталды. НЗМ тығыз байланыс орнатқандағы үлкен ауыз толтырып айтатындай жетістігіміз, жіберген қателерімізге көзімізді ашты. Мұғалімдер тарапынан жіберілген қателермен, нақтырақ айтқанда, екінші жылдың ортасында жұмыс қайта жасалып ,серіктес мектептерде зерттеу сұрағын нақты қою бойынша қарқынды жұмыс басталды. Lesson Study үдерісі арқылы оқушы білімінің сапасын көтеру мақсатында LS топтары: Шамалған ауылындағы орта мектеп, М.Әуезов атындағы орта мектеп, Үшқоңыр ауылындағы орта мектеп-гимназиясы, Әлжан Бұқарбайқызы атындағы орта мектеп топтары өз жұмыстарын дұрыс бағдарда жалғастырды. Қарасай батыр атындағы орта мектеп жетекші мектеп атына сай болу мақсатында ПШО тренерлерімен тіккелей байланыста болып, «Lеsson study үдерісінде зерттеу сұрағын дұрыс және нақты қою» тақырыбында бір күндік семинар-курс ұйымдастырды. Семинарға мектептен 30 мұғалім қатысты. Семинар барысында тренермен бірге 3 зерттеу тобы құрылып, курс барысында әрбір топ өз жоспарын жасады. Жоспарға сүйене отырып, мамыр айына дейін қосымша топтар жұмыс жүргізді. Атап айтқанда: Айдинова З.М. тобы ерекше жұмыс жасап, LS тобына белсенділігі төмен пән мұғалімері тартылды және зерттеуге тәртібі, үлгерімі жағынан ең төмен сынып 7 «Д» сыныбы алынды. Зерттеу нәтижесінде мұғалім оқушыларға сабақ барысында не қажет және оны оқушыға сол қажеттілікті бейімдеп ұсыну жолдарын өз жоспарында қарастырды. «Егер де Магомедке тау келмесе, Магомед тауға өзі барады» деген тұжырым іске асты деп ойлаймын, өйткені біздің мұғалімдердің көшірілген жоспарлары іске аспай қалады. Мұғалім оқушының қажеттілігіне сабақ барысында, оңай жолмен сабақты жеткізу керектігіне көз жеткізді. Ал бүгінде Lesson Study әдісі бойынша сабаққа қатысқандар өздері таңдаған зерттеу проблемасы ауқымында оқушының әpекеттерін бақылап, олардың қалай оқитындықтарына назаp аударып, оқушылармен сұхбаттасып, олаpдың оқудағы жетістіктері мен қиындықтарын айқындап, сабақты талқылағанда, осылаpды деpек pетінде қолданып, сабақты жақсаpтуға пайдаланады. Lesson Study әдісін қолдану барысында мына негізгі ұстанымдарға сүйенген жөн: І. Сабаққа дейін. 1) Lesson Study тобын құpу. 2) Lesson Study-дің мақсатын және күтілетін нәтижелерді айқындау. 3) Таңдалған пpоблема ауқымында коучинг өткізіп, мәселенің теориялық мазмұнын ашу, мүмкін шешімдерін таңдау. 4) Сабақты біpлесе жоспаpлау. 5)Бақыланатын оқушылар мен шағын топтарды, бақылау барысы мен интервьюде қолданылатын құралдарды таңдау. 6) Оқушылаpдан сабаққа дейін сұхбат алу. 7) Оқушылардан алған интервью негізінде сабақ жоспарына өзгеpтулер енгізу. ІІ. Сабақ кезінде. Lesson Study сабағы. а) Оқушыларды бақылау. ІІІ. Сабақтан кейін. 1) Оқушылардан сабақтан кейін сұхбат алу. 2) Сабақты талқылау, сабақ жоспарына өзгерістер енгізу, сабақ жоспарының жақсартылған нұсқасын дайындау. Егер мұғалім айтылған ұстанымдарды қолданса, олардың кәсіби әрекеттері «Бірлесу, ақылдасу, қолдау» ұғымдары аясында жүзеге асырылады. Осылайша Сабақты зерттеу (Lesson Study) әдісі мұғалімдерді тұрақты түрде, толассыз кәсіби шеберлігін дамытуға ынталандырып, ұжымдағы ынтымақтастықты дамыта түседі. Сондықтан қазіргі кезде көптеген мектеп оқытушылары өз жұмыстарын осы әдіске негіздей бастаған. Бұл да дұрыс болар, өйткені бұндай топтардағы ұстаздар өзін-өзі басқарып, өз әлеуметін өзі дамытатын ортасын қалыптастырады. Осылайша сабақты зерттеу (Lesson Study) топтарын тұрақты түрде өзін-өзі реттейтін, өзін-өзі дамытатын мектептің құрамдас бөлігіне айналдырған дұрыс және бұндай топтарға барша ұстаздар қауымын араластырған дұрыс. Lesson Study әдісін пайдаланған мұғалімнің сабаққа дайындалуы да, сабаққа қатысу мәдениеті,де өзгерері сөзсіз. Мәселен, мұғалімдер сабаққа «түнде, үйде, жалғыз» форматында дайындалса, енді олар сабақ жоспарларын «күндіз, мектепте және бірлесе» форматы ауқымында дайындайды. Қазіргі күні көп мектептер осы қағиданы ұстанып, сабақ жоспарларын бекітуді әр күннің кешкі уақытқа қалдыруда. Бұның өзі ұстаздар қауымы үшін тиімді. Мұғалімдер директордың оқу ісі жөніндегі орынбасарына бекіту үшін өздерінің бірлесе жасаған сабақ жоспарларын ұсынады. Ұсынылатын сабақ жоспарының мазмұны жоғарыда айтылып өтті. Lesson Study топтары өз жұмыстары барысында мынандай дүниелерге назар аударса: Біріншіден, Lesson Study топтарының жасақталуы мұғалімдердің өз еркі бойынша жүзеге асырылғандығы дұрыс. Осы арқылы оларда өз жұмысының нәтижесіне деген жауапкершіліктің артатындығы анық. Мұнда Lesson Study топтарына қосылғысы келмейтін мұғалімдерді күштеуге болмайтынына назар аудару керек. Ондай педагогтермен басқаша жолмен жұмыс жасаған орынды. Мысалы, Lesson Study топтарының тізімдерін мұғалімдер бөлмесінде ілу. Мұнда әр топ мүшелерінің аты-жөні жазылған фотосуреттері ілінеді. Ал төмен жақта Lesson Study топтарына қосылмаған мұғалімдердің тізімі жарияланады. Бірлесе жұмыс жасауға құлықсыз мұғалімдерге осылайша жанамалай ықпал жасауға болады: оларды ұялтпай, үгіттеп белсенділікке шақырмай, тек дүйім елден оқшау қалғандарын естеріне салып отырса, ондай педагогтар осы болмысының ыңғайсыз әрі тиімсіз екендігі туралы ойланулары әбден мүмкін. Екіншіден, әрбір оқушы сабаққа белсене атсалысуы үшін оқушыларды сабақты жоспарлауға қатыстыру қажет. Ол үшін сабақ басталмастан бұрын таңдалған сыныппен не бірнеше оқушымен сұхбаттасу қажет. Сұхбаттасу барысында оқушыларға мынандай сұрақтар қойған дұрыс болар: «Алдағы сабақтан не күтесіз? Не білгіңіз келеді? Осы тақырыптың ең басты ұғымдары қандай деп ойлайсыз? Осы сабақта қандай әдіс-тәсілдерді қолданған тиімді болады деп ойлайсыз? Топтарға қалай бөлу керек? Сіз кіммен бір топта болғыңыз келеді? Сізге сыныпта кім жақсы көмектеседі? Сабақтың нәтижесі қандай болуы керек деп ойлайсыз? Мұғалім болсаңыз, бұл сабақты қалай өткізер едіңіз?» және т.б. Айтылған ұсыныстар мен жауаптар параққа не болмаса оқушы рұқсатымен аудиожазбаға жазылуы керек. Бұл кем дегенде 5-10 минуттай болғаны жөн. Сабақ жоспарын құру барысында айтылған ұсыныстарды міндетті түрде ескеріп жасалған дұрыс. Сабақ барысында бақыланатын оқушылардың сабаққа қатысуы, топтағы жұмысы, топтағы өзінің рөлі, сабақ барысында өзін- өзі ұстауы бақылауда болды. Мысалы, сабақ аяқталған соң бақылауда болған оқушылардан сұхбат алынды. С деңгейдегі оқушыны бақылауға алған Ж.Айтбаева . Оқушыны өз сөзінде С деңгейі өте жоғары деңгейде екендігін, әрбір тапсырманы толық, әрі дұрыс орындап отырғандығын айтып, ол оқушыны келесі оқу жылында бақылаудан алып, сол деңгейдегі басқа оқушыны алуға ұсынысын айтып өтті. Оқулықтағы дұрыс мәліметпен берілген тапсырманың дұрыстығын тексеріп, топтастыру тапсырмасын толық орындап, өзіне ұпай қосып отырды. Ж.Джорабекованың және Ш.Мусаканованың ұсынысы бойынша А деңгейлі оқушыны В деңгейге қосу керектігі айтылды. Бақылау нәтижесінде М.Әуезов атындағы орта мектебінде 8 «А» сынып оқушыларының биология пәніне белсенділігі жақсы, өз ойларын ашық айтады, тапсырманы толық орындайды, жалпы бейімділігі жақсы екендігі байқалды. Қорыта айтқанда, оқушы сабақты жақсы меңгеруі үшін бірнеше сабақ бойы түрлі әдістерді қолданып, бақылап, зерттеп, соңында тиімді әдісті анықтау арқылы жетістікке жетуге болатынын түсіндік. Зерттеу сабақтары зерттеуші топта бірігіп жұмыс жүргізген мұғалімдерге өзара әдіс алмасып қана қоймай, бірігіп жұмыс жүргізуге, өз білімі мен білік деңгейін көтеруге де өз ықпалын арттыра түсті. Сабақта топтастыру, суреттер сөйлейді, сәйкестендіру, сұрақ-жауап әдістері қолданылды және топпен, жеке жұмыстар орындалды. Бақылаушылар бақылауындағы оқушылардың сабақ барысындағы іс-әрекетін, тапсырма орындау қарқындылығын айтып өтті. Үшқоңыр ауылындағы орта мектеп-гимназиясында физика сабағында сабақ жоспарына оқушы ұсыныстары енгізіліп, оқушы үніне ерекше көңіл бөлінді. Үшіншіден, Lesson Study топтары мұғалімдердің ұстаздық шеберліктерін арттырудың негізгі құралы болғандықтан, туындаған проблеманың теориялық мәселелерін зерттеп, оны шешудің амалдары мен тәсілдерін сабақтар топтамасы басталмай тұрып айқындау қажет. Lesson Study тобының мүшелері бас қосқан коучингтердің өзекті проблеманы шешуге бағытталғаны дұрыс. Коучингке қатысушылар аталмыш проблеманы шешуге мүдделі және ынталы болып, қорытынды нәтижеге деген жоғары жауапкершілікті сезінуі керек. Осылайша коучинг кезінде мұғалімдер күнделікті тәжірибеде туындаған проблемаларды өздігімен шешуге дағдыланады, яғни өздерінің кәсіби біліктілігін үнемі дамытып отырады. Бүгінгі таңдағы білім беру үрдісінде оқушылардың сабақта үйренетін дағдыларына назар аудару - заман талабы. Себебі дұрыс оқып-үйрену және оқушының нақты тұлға болып қалыптасуы үшін оқушылардың сабақты меңгерудегі дағдыларын жақсы дамыту қажет. Осы орайда, білім – тәрбиесіз, дағдысыз берілмейтіндігін есте ұстаған жөн. Ендеше, мұғалім ретінде сабақ беру барысында сәтті болған іс-тәжірибеммен бөліскім келеді. Оқушыларға білім беру барысында және күнделікті сабақ беруде біз ATL (Approaches to learning) дағдыларын тиімді қолдану. Фокус үнемі оқушының дамуына негізделеді. ATL дағдылары Халықаралық білім беруде IB континиумын қамтыған бес категорияға топтастырылған. Осылардың ішінен зерттеу дағдысына толығырақ тоқталамын. Зерттеу… Ең біріншіден зерттеу оқушының өзіне жақсы сұрақ қоя білуінен басталады. Сұрақтар деңгейіне байланысты үш түрлі болуы мүмкін. Біріншісі, деректі. Деректі сұраққа жауап нақты болады. Екіншісі, концептуалды. Бұл сұрақтың құрылымы да6 жауабы да кең түрде болады. Үшіншісі, пікір-таласты. Яғни атауы айтып тұрғандай пікір-таластар тудыратын жауаптарды қамтиды. Келесі ретте құрастырылған сұрақтарға байланысты іс-әрекет жоспарын жасау қажет. Ол: Қай күні? Қай кезде? Қай жерде? Қалай? деген сұрақтарға жауап беретін кесте түрінде жасауға болады. Іс-әрекет жоспарын құрып алғаннан кейін сұрақтарға жауап табу үшін мәлімет іздеу. Мәлімет алу барысында міндетті түрде ақпараттық және медиа сауаттылық сақталуы тиіс. Мәліметтерге байланысты дәйек сөз және сілтеме жасау, келісімге сәйкес нақтыланған әдебиеттер тізімін құрастыру міндетті түрде жасалуы қажет. Әрбір оқушы БАҚ-тан (сонымен қатар сандық әлеуметтік медиа, ғаламтор жүйесі) және әртүрлі дереккөздерінен ақпараттарды жинауда ақпаратты сұрыптап алу этикасын сақтай отырып, зерттеу жүргізуі керек екендігін естен шығармау керек. Сонымен қатар, табылған ақпарат көздерінің негізін анықтап, әртүрлі ақпараттар арасында байланыс орната алуы да маңызды іс болып саналады. Ақпараттарды дұрыс ұйымдастыру барысында аргументтердің маңызы зор. Жоғарыда аталған іс-әрекеттер жасалғаннан кейін оқушы барлық мәліметтерге талдау жасап, мәліметтерді білгілі бір жұмыс ретінде ұсынады. Жұмыстың өніміне демонстрацияны әртүрлі платформа мен форматта жасауға болады. Мысалға: постер, кластер, презентация, бейнебаян және т.б. Барлық әрекеттердің соңында оқушы зерттеу жұмысына сәйкес қорытынды жасап қана қоймай, ойланып, кері байланыс бере және қабылдай алуы керек. Оқушы өзінің зерттеуіне байланысты рефлексиялық талдау жаза алуы тиіс. Зерттеу дағдысын оқушы бойына жақсылап дарытатын болсақ, білім сапасы да артады деген ойдамын. Өздеріңіз көріп тұрғандай, зерттеу дағдылары тек бүгінгі күнде білім алу үшін емес, болашақта да үлкен жетістіктерге жету үшін қажет. Қорытындылай келе, француз қайраткері (Франсуа Рабле) «Адамға оқып – үйрену өмірде болу, өмір сүру үшін қажет» дегендей, оқыту үрдісінде білім беру жүйесіндегі дағдылардың орны ерекше екенін баса айтып өткенді жөн көремін. Сол себепті, оқу-тәрбие процессін тиімді ұйымдастыру үшін «Оқушылардың бойындағы зерттеу дағдыларын дамыту» кестесін ұсынамын. • сабаққа тың ойлар мен ынталандырушы материалдарды енгізу; • оқушылар өзінің ойлауы мен оқуы туралы ойлана алуына жағдай жасау үшін логикалық ойлау мен зерттеу дағдыларын енгізу; • оқушыларға өздеріне қызықты салаларда сұрақ құрастыруға көмектесу; • топтық жұмыс жүргізуді кӛздейтін жаттығуларды енгізу; • оқушыларды бір-бірімен қарым-қатынас жасап, диалог құруға ынталандыру; • оқушылардың қызығушылықтарын қанағаттандыру; • оқушыларды өз бетінше ойлануға жетелеу; • оқушының логикалық ойлау дағдыларын дамытуға көмектесетін сұрақ қою; ХХІ ғасырда өмірдің барлық салаларында табысты болу үшін, қажетті дағдыларды дарыту үшін, мұғалімдер тынымсыз еңбектенеді. Үздіксіз білім – толассыз, тоқтаусыз білім. Көрнекті американдық психолог, философ және педагог Дж.Дьюеңбектерн өзекті мәселесі де әр адамның өмір бойына білім алуында деп көрсетеді. Зерттеу әдістері - олар зерттеу саласына қолданылатын жүйелі және теориялық талдау арқылы қорытынды жасау үшін мәліметтер жинауға, сұрақтар құрастыруға және жауап беруге арналған құралдар. Ақпаратқа қол жеткізу көптеген жағдайларда нәтижелерді бағалау үшін әртүрлі түсіру әдістері мен статистикалық өлшеу шкалалары арқылы деректі және адам дереккөздерін қолдана отырып, толық іздеуді қажет етеді. Lesson Study-дің циклін өткізген соң мұғалімдер педагогикалық тәсілдеpді түpлендіріп немесе жетілдіріп, кейін ашық Lesson study, таныстыpылым өткізу, баспада жариялау арқылы әріптестеріне таратады. Сабақты зеpттеу, яғни Lesson Study әдісі ұстаздар тәжіpибесінің жақсаpуына көп септігін тигізетіндігі сөзсіз.